سر الصلاة (کتاب)کتاب سر الصلاة یا معراج السالکین و صلاة العارفین تالیف عارف بالله حضرت آیت‌الله حاج سید روح الله خمینی قدس سره رهبر کبیر و بنیان گذار جمهوری اسلامی ایران می‌باشد. مؤلف بزرگوار در نسخه دست نویس، نام کتاب را معراج السالکین و صلاة العارفین نهاده است ولی این کتاب به سر الصلاة شهرت پیدا کرده است به لحاظ آنکه موضوع این کتاب اسرار و رازهای نماز می‌باشد. ۱ - معرفی کتابموضوع اصلی این کتاب تبیین اسرار نماز یا سلوک روحانی و معراج ایمانی عرفانی است. و مؤلف به لحاظ جامعیت در فنون و علوم اسلامی ، سعی نموده است مهم‌ترین رازهای این عروج ایمانی را از مقدمات نماز تا مقارنات و مناسبات آن با انطباق بر اصول و امهات مسائل عرفانی و برهانی و قرآنی بیان کند، و از عهده آن به خوبی برآمده است. در مقدمه کتاب در این زمینه می‌فرماید: «... ارادت خالص کردم که برخی از مقامات روحیه اولیاء عظام را در این سلوک روحانی و معراج ایمانی عرفانی به رشته ی تحریر درآورم.» [۱]
سر الصلاة، امام خمینی، ج۱، ص۲.
ابتدا مقامات و مدارج انسان را با توجه به تقسیمات چندگانه ی عالم بیان می‌کند، سپس اسفار چهارگانه سیر و سلوک سالکان الی الله را روشن می‌سازد، پس از آن به موضوع اصلی کتاب می‌پردازد که سر نماز و حضور قلب می‌باشد. پس آنگاه به بیان اسرار مقدمات نماز می‌پردازد، که عبارتند از طهارت ، ستر عورت ، مکان نمازگزار ، اوقات نماز و توجه به کعبه و بعد از آن به تبیین اسرار نماز و مقارنات و مناسبات آن می‌پردازد که عبارتند از اذان و اقامه ، قیام ، نیت ، تکبیرات افتتاحیه و دست بلند کردن، قرائت ، استعاذه ، تفسیر حمد و سوره توحید ، رکوع ، سجود ، تشهد و سلام . تاریخ شروع تالیف بخوبی روشن نیست ولی تاریخ پایان تالیف را مؤلف در آخر کتاب چنین نگاشته است: «تمام شد به ید مؤلف فقیر در ۲۱ شهر ربیع الثانی ۱۳۵۸ ه ق» که مطابق با ۱۹ خرداد ۱۳۱۸ ه ش می‌باشد.این کتاب یکی دیگر از آثار قلمی و میراث عرفانی حضرت امام خمینی قدس سره است، که چون گوهری شاهوار و دری گران بها نزد سالکان الی الله و واصلان به بارگاه قدس اله، می‌درخشد و گوی سبقت را در این میدان نیز از همگنان معاصر و گذشته ربوده است. صدق و درستی این ادعا بر کسی که با این گونه کتاب‌ها چون اسرار الصلاة شهید ثانی و اسرار العبادات و حقیقة الصلاة قاضی سعید قمی ، انس و الفتی داشته باشد، بخوبی روشن خواهد بود، زیرا مؤلف بزرگوار در جای جای این کتاب با نقل مطالبی از این کتب، آنها را مورد نقد قرار می‌دهد و نواقص و کاستی‌های آنها را جبران می‌نماید. به عنوان مثال درباره ی اسرار الصلاة شهید ثانی می‌فرماید: «حتی آنکه شیخ شهید ثانی قدس الله نفسه در کتاب اسرار الصلاة می‌فرمایند: از برای شخص ضعیف که فکرش به اندک چیزی که چشمش می‌بیند یا گوشش می‌شنود متفرق می‌شود، علاج آن است که چشم‌های خود را ببندد یا در خانه ی تاریکی نماز بخواند... انتهی کلامه زید فی علو مقامه. البته این که فرمودند بهتر آن است که در بیت مظلم نماز کند در غیر فرایض یومیه است، که در جماعت مسلمین خواندن از سنن مؤکده است». [۲]
سر الصلاة، امام خمینی، ج۱، ص۳۲.
به محض این که گفتار شهید ثانی را از کتاب اسرار الصلاة او نقل می‌کند، فورا ابهامی را که در عبارت ایشان است که موجب کج فهمی و انحراف خواننده می‌گردد، با توضیح روشن می‌سازد.۲ - ساختار کتاباین کتاب مشتمل بر یک مقدمه و دو مقاله و یک خاتمه است. ۲.۱ - مقدمهمقدمه، و در آن شش فصل است. فصل اول: در بیان مقامات انسان و مراتب نماز منطبق با مقام نمازگزار .فصل دوم: در بیان وصف نماز سالک و نماز ولی کاملی که سیر را به آخر رسانده. فصل سوم: در اشاره به صور ملکی و ملکوتی نماز و سر اجمالی نماز اهل معرفت و اهل الله و آنکه اصل نمازها یک رکعت است. فصل چهارم: در بیان حضور قلب و مراتب آن. فصل پنجم: در بیان کیفیت حصول حضور قلب. فصل ششم: در بیان اموری که به تحصیل حضور قلب کمک می‌کند. [۳]
سر الصلاة، امام خمینی، ج۱، ص۷.
۲.۲ - مقاله اولمقاله اول: در بیان مقدمات نماز و در آن ده فصل است. فصل اول: در بیان سر طهارت و مراتب آن بر حسب مراتب نماز و مقامات نمازگزاران، و مقدمه بودن طهارت ظاهری برای طهارت باطنی . فصل دوم: در بیان اسرار تطهیر با آب و خاک . فصل سوم: در شرح معانی روایتی از امام صادق علیه‌السّلام درباره وضو ، و مراتب طهارت و تطهیر و امر به تفکر در جهات ظاهریه آب و صدق و صفا با خالق و خلق . فصل چهارم: در استنباط مفاهیم عرفانی از روایتی درباره خطیئه آدم علیه‌السّلام و تشریع وضو، و وضوی حضرت رسول صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم در معراج و امر به تاسی به آن سر حلقه اهل معرفت و یقین . فصل پنجم: در ستر عورت و معنای آن نزد خاصه، عامه، اخص خواص، اهل ایمان، اهل معرفت و کشف و اهل ولایت ، و مراتب ستاریت حق تعالی، و شرح حدیثی از امام صادق علیه‌السّلام در لباس و ستر ظاهر و باطن.فصل ششم: در ازاله ی نجاست، و مقصود از آن از نظر عامه، خاصه، اهل معرفت و اصحاب قلوب، و مراتب ازاله رجس ظاهری و باطنی. فصل هفتم: در مکان مصلی نزد عامه و اهل معرفت، و بیان آنکه نزد اهل ولایت معبد حق تعالی تعینات اسمائی و افعالی است، و مصلی خود ذات مقدس می‌باشد. فصل هشتم: در اباحه ی مکان نزد خاصه، اهل معرفت و اولیاء الله، و خروج قلب از تصرف شیطان و نفس و وقوع فتوحات ثلاثه ی قریب، مبین و مطلق. فصل نهم: در اسرار وقت نماز در مسلک اهل عرفان و مشرب اصحاب ایقان و بیان اوقات پنجگانه به لسان اهل معرفت، و مراقبت از وقت. فصل دهم: در سر استقبال به کعبه ، و قبله اهل معرفت و اصحاب قلوب و اولیاء. [۴]
سر الصلاة، امام خمینی، ج۲، ص۳۴.
۲.۳ - مقاله دوممقاله دوم: در مقارنات و مناسبات نماز، و در آن دوازده فصل است. فصل اول: در اسرار اذان و اقامه ، و معانی اذکار آنها نزد اهل معرفت و مراقبت سالک در اقوال و افعال نماز، و شرح حدیث صلاة معراج و این که با ذکر اقامه، فرشتگان مجتمع می‌شوند. فصل دوم: در اسرار قیام ، و معنای آن نزد خاصه و اهل سلوک. فصل سوم: در اسرار نیت ، و اشاره به اهمیت آن و خلوص آن و مراتب آن. فصل چهارم: در سر تکبیرات افتتاحیه و رفع ید، و طی مراحل و خرق حجب، و شرایط و آداب تکبیر ، و تکبیرات نماز اولیاء. فصل پنجم: در بعض اسرار قرائت ، و مراتب پنجگانه قرائت بر حسب مقامات اهل عبادت و سلوک، و قرائت اصحاب ولایت و مقامات آن و مراحل و ابواب و حجبی که توسط استعاذه و قرائت حمد طی و خرق می‌شود، و انقسام نماز و حمد بین حق و عبد. فصل ششم: در سر استعاذه است، و حقیقت و مراتب آن در نماز. فصل هفتم: در قرائت، و اعتبارات اسم الله، و ظهور اسم الله اعظم، و اشاراتی از سوره حمد، و تفسیر سوره حمد. فصل هشتم: در اشاره اجمالی به تفسیر سوره توحید . فصل نهم: در بعض اسرار رکوع نزد خاصه، اصحاب قلوب و اولیاء کمل و رکوع رسول الله صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم در صلاة معراج، و آداب رکوع حقیقی. فصل دهم: در سر سر برداشتن از رکوع . فصل یازدهم: در اسرار سجود، و سجود اشاره به آخرین مراتب توحید است، و سجده عرفاء و مراتب آن، و سجده صلاة معراج، و آداب سجده حقیقی، و ذکر سجود، و اشاره به اقوال و افعال سجودی. فصل دوازدهم: در اسرار تشهد و سلام ، و اشاره به اذکار آن دو، و روایتی در بیان حقیقت و سر تشهد و سلام، و اشاره به آداب آن و تحقق به حقیقت آن. [۶]
سر الصلاة، امام خمینی، ج۲، ص۶۷.
۲.۴ - خاتمهخاتمه: در بیان اسرار تکبیرات ثلاثه اختتامیه، و دعاء و ختم. [۷]
سر الصلاة، امام خمینی، ج۲، ص۱۱۶.
به اعتقاد امام خمینی تکبیرهای پایانی نماز یادآور تکبیرهای آغاز نماز است و اعاده آنها در پایان به‌خاطر آن است که نمازگزار حکم فنای کل ما سوی الله می‌کند. به اعتقاد ایشان سرّ تکبیرات سه‌گانه در پایان نماز اجمالی از تکبیرات افتتاحیه نماز است که سالک با رفع ید خود، توحیدات سه‌گانه را طرد و قصور و عجز خود را در محضر حق اعلان می‌کند. به باور امام خمینی مشایخ عظام مواظبت دارند که مثل تکبیرات افتتاحیه، در هر تکبیری دست را تا حذای گوش بلند کنند و باطن کف را به حذای قبله مبسوط کنند و شاید سه مرتبه تکبیر گفتن در پایان نماز تمکین همان اسرار است. سالک با هر رفع یدی اشاره به عدم احتجاب از مقام می‌کند؛ یعنی با تکبیر اول آن جلوه ذات را که در حضرت اسما و صفات مشاهده کرده با رفع ید، تعینات اسمائی را طرد و در تکبیر دوم، در حضرت اعیان به عدم احتجاب آن رفع ید کند و در تکبیر سوم تجلیات اسمائی و افعالی را در مرآت اعیان خارجی رفع ید و نفی حجب کند و همان‌طور که سالک تا رفع حجب سبعه نکند وصول به باب الله برای او رخ ندهد همچنین تا سالک در مقام رجوع از مقام وصول رفع حجب سه‌گانه نکند تجلیات ذاتی و اسمائی و صفاتی را در خارج شهود نمی‌کند. به باور امام خمینی تکبیرات افتتاحیه برای شهود تجلیات است از ظاهر به باطن و رفع ید در آنها برای رفع حجب و وصول به مقام قرب است و تکبیرات اختتامیه برای شهود تجلیات است از باطن به‌ظاهر و از تجلیات ذاتی تا تجلیات افعالی است و رفع ید در آنها اشاره به عدم احتجاب و مرفوعیت حجاب است. ۳ - پانویس
۴ - منبع• نرم افزار نور الجنان، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی. • دانشنامه امام خمینی، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰ شمسی. |